تحولات اقتصادی کشورهای حاشیه خلیج فارس در بحران شیوع کرونا

تحولات اقتصادی کشورهای حاشیه خلیج فارس در بحران شیوع کرونا

با شروع همه گیری بیماری کرونا در خاورمیانه درآغاز ماه فوریه، هیچ وقت تصور نمیشد این همه گیری در طول چند ماه تاثیر ژرفی بر اقتصاد کشورهای نفتی بگذارد و این طور تلقی میشد که در عرض چند ماه همه چیز به حالت نرمال پیش از کرونا برمی‌گردد اما با افزایش تعداد بیماران در کشورهای مختلف و برای جلوگیری از همه گیری، تصمیم به قرنطینه شهرها و منع رفت و آمدهای زمینی و هوایی گرفته شد که این موجب کاهش تقاضای نفت در بیشتر کشورهای مصرف کننده شد. از طرفی افزایش تولید نفت بوسیله عربستان سعودی و جنگ قیمت نفت بعد از به توافق نرسیدن با روسیه سرانجام در ماه آوریل قیمت نفت به پایین ترین مقدار در تاریخ کاهش پیدا کرد (به نمودار یک و دو مراجعه کنید). از طرف دیگر، مصرف انرژی در جهان در مدت کوتاهی به دلیل شوک ناشی از اشاعه ویروس کرونا و تعطیلی بسیاری از مراکز تولیدی و کارخانجات و صنعت حمل و نقل، کاهش چشمگیری داشت که درنهایت به کاسته شدن رشد تولید ناخالص ملی انجامید.

این کاهش شدید قیمت نفت، در مرحله اول منجر به ورشکستگی کمپانی های نفت شیل امریکا که بالاترین قیمت تولید را داشتند و قبل از کرونا دچار مشکلات اقتصادی بودند شد و حتی تعداد دکل های نفتی در ایالت متحد امریکا به نزدیک ۲۶۰ کاهش پیدا کرده است. سرانجام این کاهش قیمت نفت به توافق اوپک و روسیه انجامیده و تصمیم به کاهش بی‌سابقه تولید نفت برای ثبات قیمت گرفته شد.

به همین منوال این کشورهای حاشیه خلیج بودند که با داشتن اقتصاد نفتی در اثر فروش کمتر با قیمت پایین‌تر نفت دچار ضربه اقتصادی سنگینی شده و اقتصاد این کشورها کوچک‌تر شد. به عنوان مثال دولت عربستان سعودی برای ادامه رشد اقتصادی و ایجاد توازن بین نگه داشتن بودجه اقتصادی و انجام اصلاح اقتصادی بن سلمان و بالا نگه‌داشتن سهام شرکت تازه نیمه خصوصی شده سعودی آرامکو، احتیاج به قیمت نفت حداقل ۷۶ دلاری دارد. با در نظر گرفتن کاهش ذخایر ارزی (نمودار۴) بعد از بحران کاهش قیمت در سال ۲۰۱۶، اقتصاد عربستان در این مرحله وارد تحمل فشار بی‌سابقه ای شده است. میزان درصد فروش نفت در اقتصاد کشورها نفتی و در نمودار ۴ ارائه شده است.

نمودار۱: منحنی عرضه و تقاضا نفت در دنیا

نمودار ۲: تغییرات قیمت نفت در بیست ساله گذشته

نمودار۳:تولید ناخالص ملی دنیا و مصرف انرژی

نمودار۴:نقش نفت در تولید ناخالص ملی

نمودار پنج: قیمت سربه سرنفت برای بالانس نگه داشتن بودجه کشور(جدول از طرف صندوق بین المللی پول)

نمودارشش: ذخایر ارزی عربستان سعودی

به همین صورت بقیه کشورهای شیخ نشین دیگر خلیج فارس هم دچار مشکلات اقتصادی شدند که به مهاجرت نیروی کار از این کشورها به دلیل از رونق افتادن کسب و کارها و تعدیل نیرو در شرکتهای گوناگون شد و این خود بازار خرید و فروش و اجاره مسکن را در این کشورها وارد رکود کرد . بطور مثال در شیخ نشین دبی قیمت مسکن تا مرز ۳۰ درصد سقوط کرد. به همین ترتیب قیمت اجاره مسکن روبه کاهش است، از طرف دیگر قسمت عمده اقتصاد دبی به صنعت توریسم وابسته است که در حال حاضر وارد رکود مطلق شده است و این فشار مضاعف به امارات متحد عربی وارد میکند که بعید است با تداوم قیمت نفت در کانال ۴۰ دلار تغییری در ان حاصل شود.

این شرایط در قطر که بزرگترین صادر کننده گاز در جهان است سقوط قیمت گاز به همین شکل ولی با ابعاد کمتر به توجه به جمعیت کمتر این کشورنسبت به بقیه شیخ نشین‌ها شده‌ است.

عمان در این اتفاق نسبت به بقیه کشورهای یادشده در وضعیت بدتری قراردارد دلیل این مساله میزان تولید نفت پایین‌تر و هزینه استخراج بالاتر است که منجر به کوچکتر شدن اقتصاد این کشور تا ۱.۹درصد در نیمه سال ۲۰۲۰ شده که این روند هنوز ادامه دارد. عمان بعد از بحرین دارای بیشترین بدهی خارجی است(به نمودار۶توجه کنید). نمودار۷ پیشبینی رشد تولید ناخالص ملی کشورهای خلیج بعد از سقوط نفت در نیمه سال جاری را نشان می‌دهد که منفی است.

نمودار هفت : رشد تولید ناخالص ملی کشورهای خلیج در مقایسه با سال گذشته

ادامه روند و استمرار قیمت پایین نفت و تغییر ژیوپلوتیک جهانی و منطقه خلیج فارس

با در نظر گرفتن این واقعیت که کشورهای OECD ، از اوج تقاضا و مصرف Peak oil demand عبور کردند و با توجه به عواملی چون واقعیت‌های مربوط به جایگزینی انرژی قوانین سخت زیست محیطی و روی آوردن کشورهای پیشرفته به انرژی های نوین وتجدید پذیر بویژه خورشیدی و بادی و تا حدی ابتکارات جدید در بهره برداری از گاز ، میتوان نتیجه گیری کرد درخواست عمده نفت بیشتر در کشورهای آسیایی در حال توسعه و بویژه چین و هند قرار دارد. کشورهای تک محصولی و رانتی با درک موقعیت فعلی و شرایط خاصی که در آن قرار دارند برای ادامه حیات اقتصادی مجبور به تعامل با کشورهای چین و هند هستند؛ در نتیجه نقش ایالات متحد آمریکا در منطقه خاورمیانه در عرض چند سال آینده رو به کاهش خواهد گذاشت. انجام سرمایه گذاری شرکت‌های چینی در بخش انرژی ( برق و نفت و گاز) عمان نمونه ای از این روند است که می تواند سر آغاز فصل جدیدی از روابط این کشورها با چین و در آینده با هند باشد.

البته کشورهای جنوب خلیج فارس به دلیل پیوند های راهبردی نظامی و امنیتی با آمریکا نمی توانند چین را متحد استراتژیک خود قرار دهند اما این فرضیه قابل تامل است که منطق تحولات اقتصادی و فناورهای انرژی باعث گسترش نفوذ چین در خاورمیانه می شود.

با مشاهده کسادی در قیمت نفت و آینده نه چندان روشن انرژی فسیلی و پایین بودن پتانسیل مالی این کشورها بزودی میتوان شاهد تغییراتی در سیاست های عربستان در منطقه و صلح در یمن باشیم؛ همچنین احتمال کمتر شدن بودجه نظامی عربستان و امارات در سالهای آینده دور از تصور نیست.

در حال حاضر با توجه به فقدان ذخایر غیر از نفت و گاز در شیخ نشین های خلیج فارس و نداشتن یک استراتژی جامع و کامل برای توسعه غیر نفتی در این کشورها، آینده ای روشن در ۲۵ سال آینده در توسعه پایدار این کشورها مشاهده نمی شود. در صورت تغییرات سیاسی در ایران و شکل گیری سیاستی آشتی‌جویانه و معتدل در سیاست خارجی که منجر به خارج شدن این کشور از تحریم ها می شود و از سویی دیگر بالا رفتن تولید نفت در عراق به سطح روزانه شش میلیون بشکه باعث استمرار قیمت پایین نفت خواهد شد که بازنده اصلی آن کشورهای جنوب خلیج فارس خواهند بود. این اتفاق محتمل معادلات ژئوپلتیکی منطقه را تغییر می دهد

References/ مراجع

Website of Rystad Energy Research
International Monetary Fund website: Breakeven Oil Price
“with Oil Cheap, Arab states cannot balance their book”, The Economist, 18^th July 2020
“Why Saudi Arabia’s OPEC allies will be worst hit by oil Crash” FT 10^th March 2020
“What Negative Oil Price Mean to Top Exporting Countries”, 21^st April 2020
“The Oil countries suffering most from the oil price crash” Oilprice.com 21^st June 2020
“Oil production cut deepens GCC fiscal deficit, hinders growth” 12^th May 2020 Fitch Rating